Këngë kreshnike (I)

Përgatiti: Rrahim Sadiku

        Këngët kreshnike janë ndër krijimet afrtistike më me vlerë që ka krijuar populli shqiptar, gjatë historisë së tij të gjatë e të mundimshme. Besohet se ato kanë filluar të krijohen pas luftës së madhe ilire-romake (në vitet 6 – 9 të erës sonë) dhe kanë vazhduar të jenë inspiruese deri në ditët tona. Legjenda thot dhe historia dëshmon se Bato i Desitiatëve, pas humbjes së luftës, vendoset në qytetin Andet, që ishte kështjellë ilire në Dalmaci, afër Splitit të sotëm, afër Judbinës e Kladushës, ku është selia e Gjeto Mujsit e ku zhvillohen shumica e ngjarjave të këngëve kreshnike. Ato këngë, me vlera të mëdha artistike e edhe historike, gjatë viteve e shekujve u shtrinë në shumicën e trojeve ku kanë jetuar ilirët e më vonë pasardhësit e tyre, shqiptarët.
        Hero i këtyre këngëve, pra, është Bato, emri i të cilit mandej, për shkaqe artistike, zëvendësohet me Gjeto dhe i jepet epiteti Mujsi, si luftëtar i që i mundëte të gjithë në beteja.


Këngë kreshnike


Siylli e vasha Ilirjanë

Nimoni zotna si na keni nimue,
Nuk jem kanë e jetën na e kini dhanë!
Venë po pijnë tridhjetë trima,
Tridhet trima të tanë nga Jutbina.
Venë po u sjellka vasha Ilirjanë,
E njohun për hije e për dituni,
I ka kallun trimat tek e kanë pa.
I thonë asaj tridhjetë trimat:
“A po na ngon ti ori vashë Ilirjanë,
Ilirjanë, ti ende e padhanun,
Na për ty japim jeten e gjanë!
Ҫfarë kushtesh ti po lyp nga ne,
Na do n’tokë a do me na pa në re?”
Ua ka kthye atyne vasha Ilirjanë:
“Nuk jam metun për fjalë pa u dhanun,
E due tokën e edhe qillin e gjanë,
Po nuk due unë burrin e pa mend,
Pa trimni unë burrin nuk e due,
E dua ma t’mirin nër të mirë dallue.”
“A po na do para teje me u mund,
A na do me muj tue shtegtue,
A na do me anmiq tue luftue?!
Apo na do ma na ma n’gzime mledhun,
Me lahutë e valle tue u knaqun?”
“Qe sa kohë unë ju kam venerue,
Për trimni fort nuk m’kemi prekun,
Për dije nuk ju kam pas si duhet.
Po nër ju kam vendos me pas fatin!
Do ta zgedhi njanin, ma të mirin,
Ata që munet Tunën me e kalue
Vajza t’bukra anej qi po ka,
Përmes tyne ai me kalue,
Sytë asnjenes jo, mos me ja hedhun,
Te unë menen ai me e mbajtun.
Lule dafine prej anejna me m’sjell
Me m’i sjellë edhe tri kunora t’arta.”
Kur e ndigjuan trimat e Judbinës,
Sikur shpata n’qafë me ju pas ra!
Të gjithë shikojshin në tokën e zezë,
Secilli kqyrke me dishka me u marrun,
Secili bajke se ishte shumë i zanun.
N’sy e shikon vetëm i bukuri Siylli,
Po ai pilqeu ata shka e tha vasha.
Fjalë ma s’bani, kalin ka shalue,
E ndër bjeshkë ai asht ftillue,
Ditë e natë gjokun e ka ngamun,
Tokën e rrafshtë derisa e ka shkelun.
Ujënat e Tunës mi kali i ka lundrue,
N’qytet t’madh ka hi me nji frymë,
Vashat mpi janë nga duk e ti,
Lak i kambve shumë i paska lshue!
Nja pej tyne synin s’ja ka mushun,
Ilirjanën si hanë e kishte përpara,
O për ta ai na paska menue,
Nga larg t’fala me za i i ka dërgue.
E ka mbledh, o, lulet e dafinës
I ka gjetun o, tri kunora t’ arta,
Mi shpinë t’gjogut i paska rendue,
Shpejt u nis e po kthehet mbrapa.
Kur na ishte mu në mes të Tunës
Qenka nalun ligsht ai kali i ti,
Zemrueshëm i tha ronoshit Siyll:
“A po shihte se jemi tue dekun?”
Ish rrezik e djali shumë asht prekun,
Po i duket se funi i ka ardhun.
Zana e Malit te veshi i ka ardhun,
At’herë ajo si nanë i paska folun:
“Mos u ligështo, o bukurosh Siylli,
Me shpatë bjeri kalit midis këmbëve,
Një peshk këmbët ia ka pengue,
Provë e re për ty kjo qi po asht.”
Kur e ndigjoi bukurosh Siylli 
E ka ngritun aj shpatën e luftimit
Copa e bajka atë peshkun e madh
Mandej rrugën shpejt e ka vazhdue,
Në Judbinë hyni kangë tuj knue,
I ka habitun tridhjet trimat e mledhun,
Në krah e mori vashën Ilirjanë.



Gjama e Mujsit

Nimo Zot, si gjithë na ke nimue!
Gjamë të madhe Mujsi paska lshue,
kanë nis malet fort me shungullue,
kanë nis lisat o majet me i lakue
ka nis bari e do me u rrallue,
kanë nis prrojet ujin ma pakue...
Dhimt e madhe ka kaplue trimin!
“Po si mundet kjo tokë e të parëve,
met me u kanën pa frymën e t’gjallve,
si me pasun përmi vete mallkimin,
si mos me pasun kush krye me menue.”
Tridhet t’part kjo sikur i ka shitue,
janë nis shpejt e n’log na paskan dalun,
prit e kanë lajmin për me marrun.
Ka ardh Mujsi si tue fluturue,
bumullushëm m’i paska ngjatjetue,
idhshëm shumë synin mi ta e ka nalë!
“Po ku jemi na, burra t’ktij dheu,
mos harrue kemi ҫ’asht atdheu?!
Mos po mshifemi si carrok të vegjël?
Mos u hupëm e u bamë të egjër!
Du me ditun zemrën në ven a e kini.”
Uk Zemroshin vendi ma nuk e ka zanë,
I ka dalun para, pip në kamë:
“Shka ki Mujs, ti shka je tranue,
gurë e dhe meni pse je tue rrxue?
Mos n’tradhti ni neve na ke gjetun?
Mos nderveti na kenkmi la me gjak,
mos mohue kemi ne kemi shpi e plang!?
Apo don durimin tonë me e matun,
Apo don ligsht me ne me u idhnue?”
At’herë Mujsi sikur asht kthjellue,
n’krye t’logut ka shkue e asht ulun,
si nër fal përreth e ka lshue shikimin.
“Burra, jam kanë venit tue majt renin,
Mandej gjogu vrapin nuk e ka nalun,
larg kam shkue nga kjo tokë bekue,
kam pa gjindje qi fort m‘kanë habitun.,
keq me mrrimje ata na kanë rrethue
kam pa nrrime qi duhet me i ditun,
kam pa ushtri si me dorë renditun,
kam pa gjytete ndrequn si n’prrallë,
si pej qielli do kala na kanë dalë,
kam pa shpata si vetimë flakue,
krejt prej tunxhi shumë sene marue...
E me veti unë gjat kam menue:
na ku jena, ku kemi met me shkue!
Pse s’menojna edhe na me ditun,
Pse po rrina, shka jemi tue pritun?
Mos po dojna ata me na ardhun,
Mos po presmi ata me na e ba gjamën?
Idhshëm krejt kam ba e jam kthy mrapa 
Binte borë e mue m’myste vapa;
Kishte udhë e unë greminave kam ra,
kishte pyje e unë nuk i kam pa!
Krejt me men tokën tonë kam kalue,
e kam pa si në gjumë krejt harrue,
po me mend e kam pa tue sharrue,
met pa neve e nga i huji keq mbulue…”
Ka hesht Mujsi e ka fshi djersën e ballit,
ishte bamun pak me i nga t’gjallit.
Krejt janë heshtun trimat e Jutbinës,
sikur ngrimja ata me i pas kaplue,
sikur bora ata me i pas mbulue.
Befas Zogu fjalën na e ka marrë:
“Ti nas fole Mujs si mos me u kanë gjallë,
si për s’gjalli kah vorret me na que,
po na jemi e kemi me qinrue,
kemi me pamun na, po kemi edhe me msue,
gjana t’reja e na kene ma marue,
para tyne shumë kemi me dalun...”
Ka kesh Mujsi e malet i ka zemrue,
Shumë do gurë si pluhun përpjetë janë que:
“S’ka ma keq se kot me livdue vetin,
me pa gjolin e me thanë pashë detin,
me kotsina vetin me e mashtrue...
Na nuk kena njetin shumë me nrrue,
na po knaqmi tue dalë me ҫetue,
njani tjetrit tue i britun, tue iu lavdue,
nuk po dojmë me pa shka ka tj kodrës.
Pranaj brita e sa nuk u tranova,
njeva dhimt e ma shumë sun durova.
Po ju tham se na duhet me pa nryshe,
me msue t’rejat edhe nga dreqi i zi,
krejt veten me shkri për Iliri.
Ose kena na si t’dishmit me veprue,
ose kena na tej dijeve t’tyne me shkue
ose kena me metun n’lahutë m’u knue,
jo si trima krenarisht kudo me shkue,
po si mini na kemi me u përbirue,
kanë me na shkelun e me lujtun me ne,
ashtu s’na duhet, jo, kjo jetë mi dhe.”
Po ky Zogu memzi ka majt veten,
“Nalu Mujs e thuna të vërtetën:
Mos ke pa anej vajza të mira?,
Mos ke pa pasuni të xhevahirta?
Mos t’kanë metun zemrës ato qytete,
sa je dalun e nuk je ma n’vete!
Na jetojna mirë, kshtu ilirisht,
Tue qetue e tue knue në kulla,
tue ba fmi e tue martumun ҫika,
tue punue për ato qi na i do zemra.
Na kshtu edhe kena me vazhdue,
me nrrue thue, po na s’dojna me nrrue,
dojmë si t’partë, po, ashtu me jetue!”
Idhshëm Mujsi në kamë kanka que,
Edhe ma idhshëm Zogun na e kqyrë:
“M’dhimen t’tjert, se tu le t’bahet mirë,
Se ti je një që punës gjithë i ke pritue,
me lavde veshun, lavde pa meritue,
me fjalë shumë e me tru pa menue,
gjithë je kunra e gja nuk na thue...
T’partë tonë burra ba mujni mi nerue,
tue pas kushte mu ktu na me rrnue,
tue pas mjete me t’tjerë me u matun,
tu ik nga skamja e tue u ba t’pasun.
Po ne kena fmij me lanë mas vetes,
krenarisht ata me hi rrugve t’jetës,
atyne rrugve ku duhet shumë dije,
me qenë mirë edhe n’shikime ardhmenije...
Na nuk mujna mu shti sikur nuk shohim,
na nuk mujna mu ba qi t’rejat si njohim,
na nuk munjva me rrnue me vjetërsina,
s’mujm me pritun dishka me thanë vet mrrina.
Ne na duhet me nga mas përparimit,
përparimi gjithë asht nana e gzimit...”
Zogu heshti e ma nuk u nie, 
po me vete aj shumë dreqnisht keshi,
sikur hije aj u ba nga vesi.
Folën paria manej varg e vi, 
do me me men e do hiq pa dituni,
do me t’mujshëm e do tue u fry,
do qortojshin Mujsin pse i kish tubue,
thojshin gjahun kot ua kish humbun,
se ata po jetojshin mirë,
se do rreglla iliri i pranojke shtirë...
E pa Mujsi se nuk po kish krah,
thirri gjokun e iki dikah...
Thonë te deti ai paska dalun,
gjamë të madhe ai na paska marrun,
detin peshë ai na e paska que,
shumë anija na qenka trazue,
nalt mi brigje uji kenka ngritun,
kush shka nodhi nuk e paska ditun...
Nuk di as unë, po kshtu m’kanë thanë,
bota nrronte kur Mujsi lshonte gjamë...